Phần mềm độc hại, đặc biệt là phần mềm gián điệp (spyware) và phần mềm quảng cáo (adware), có thể dễ dàng xâm nhập vào máy tính của bạn và ẩn mình mà không bị phát hiện. Chúng không chỉ làm chậm hệ thống, gây khó chịu bởi quảng cáo liên tục mà còn tiềm ẩn nguy cơ đánh cắp thông tin cá nhân. Tuy nhiên, với các công cụ phù hợp, bạn hoàn toàn có thể quét hệ thống, phát hiện và loại bỏ những chương trình độc hại này một cách hiệu quả. Bài viết này sẽ giới thiệu những công cụ mạnh mẽ, từ các tiện ích của Microsoft cho đến phần mềm diệt mã độc chuyên dụng, giúp bạn kiểm soát và bảo vệ máy tính của mình khỏi các mối đe dọa tiềm ẩn.
1. Process Explorer: Quản lý tiến trình nâng cao
Process Explorer là một phần của bộ công cụ Sysinternals từ Microsoft, cung cấp chức năng mở rộng và thay thế các công cụ được cài đặt sẵn như Task Manager. Chương trình này cung cấp thông tin chi tiết về các handles và DLL (Dynamic Link Libraries) mà các tiến trình đang chạy trên hệ thống đã mở hoặc tải.
Công cụ này giúp bạn dễ dàng xác định các DLL đáng ngờ đang chạy trên hệ thống và chương trình nào đang sử dụng các tệp đó. Ngoài ra, Process Explorer cũng rất hữu ích trong việc theo dõi các vấn đề về phiên bản DLL, rò rỉ bộ nhớ (handling leaks) và cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách thức hoạt động của Windows và các ứng dụng.
Process Explorer hiển thị các tiến trình đang chạy trên Windows 11
Mặc dù giao diện có vẻ phức tạp ban đầu, nhưng Process Explorer thực sự khá thân thiện với người dùng. Dành thời gian tìm hiểu sẽ giúp bạn nắm rõ mục đích của từng trường và nút bấm. Tài liệu hướng dẫn chi tiết về Process Explorer của Microsoft cũng chứa thông tin quan trọng về cách thức hoạt động và cách sử dụng nó hiệu quả hơn.
Đối với người dùng Windows thông thường, Process Explorer giống như một phiên bản Task Manager nâng cấp vượt trội. Bạn không chỉ có thể xem các tiến trình đang chạy trên hệ thống và mức tiêu thụ tài nguyên của chúng, mà còn có thể chạy quét VirusTotal trực tiếp từ bên trong công cụ. Tính năng này cung cấp một kiểm tra nhanh chóng và cái nhìn tổng quan về các công cụ có khả năng độc hại trên hệ thống của bạn. Nó cho phép bạn đối chiếu mã hash của tiến trình với các mã hash tốt và xấu đã biết, giúp phát hiện xem tiến trình đó có phải là mã độc hay không.
Bạn cũng có thể sử dụng Process Explorer để theo dõi hoạt động mạng của một tiến trình cụ thể. Chỉ cần nhấp chuột phải vào tiến trình muốn kiểm tra, chọn Properties, sau đó điều hướng đến tab TCP/IP. Bạn sẽ thấy tất cả các kết nối mạng đang diễn ra mà tiến trình đó đang sử dụng – đây là một cách rất tiện lợi để kiểm tra xem một chương trình trên máy tính của bạn có đang kết nối đến các máy chủ độc hại hay không. Một nhược điểm nhỏ là Process Explorer không hiển thị các kết nối mạng lịch sử, nhưng nó rất hữu ích để xác định các tiến trình độc hại đang chạy. Cuối cùng, Process Explorer còn hiển thị lệnh Command Prompt mà một chương trình cụ thể yêu cầu để khởi chạy, chỉ bằng cách di chuột qua tiến trình trong vài giây. Kiểm tra các lệnh này có thể tiết lộ các khóa đặc biệt, cờ hoặc hướng dẫn mà một chương trình độc hại có thể sử dụng để truy cập tài nguyên hệ thống.
2. Autoruns: Kiểm soát ứng dụng khởi động toàn diện
Cũng là một phần của bộ công cụ Sysinternals, Autoruns thay thế tab Startup apps trong Task Manager, nơi hiển thị tất cả các ứng dụng khởi động ngay khi Windows tải hoàn chỉnh. Ngoài ra, nó còn hiển thị tất cả các tiến trình khác, bao gồm tệp DLL, dịch vụ (services), tác vụ đã lên lịch (scheduled tasks) và thậm chí cả các mục đăng ký (registry entries)—tất cả đều được phân loại dưới các tab được định nghĩa rõ ràng.
Giao diện Autoruns hiển thị các mục khởi động trên Windows 11
Autoruns giúp bạn cực kỳ dễ dàng phát hiện bất kỳ tệp thực thi, DLL và tác vụ độc hại nào có thể khởi động cùng hệ thống Windows của bạn. Mã độc thường thêm các tác vụ đã lên lịch vào Windows, cho phép chúng khởi động cùng hệ thống và duy trì quyền truy cập tự động. Với Autoruns, bạn có thể nhanh chóng kiểm tra các tiến trình đáng ngờ, chạy quét VirusTotal nếu cần và chấm dứt chúng.
Ngoài việc săn lùng phần mềm gián điệp và các chương trình độc hại khác, Autoruns cũng rất tuyệt vời để tối ưu hóa máy tính của bạn. Thay vì phải điều hướng qua nhiều cửa sổ cài đặt khác nhau rải rác khắp Windows, bạn có thể vô hiệu hóa tất cả các chương trình và tiến trình không mong muốn khởi động cùng Windows chỉ trong một lần. Nó cũng có thể hữu ích khi bạn khắc phục sự cố Windows để kiểm tra xem có chương trình nào đang gây ra lỗi hoặc sự mất ổn định hệ thống trong quá trình khởi động hay không. Khi thiết lập một máy tính Windows mới, các chuyên gia thường sử dụng Autoruns và Process Explorer để loại bỏ các tệp đáng ngờ hoặc không mong muốn. Đây là một trong những cách tốt nhất để loại bỏ bloatware khỏi PC của bạn.
Khi kiểm tra phần mềm gián điệp hoặc các chương trình độc hại, bạn nên xem xét kỹ tab chính Everything và bỏ chọn bất kỳ chương trình nào xuất hiện đáng ngờ hoặc không cần thiết. Hãy đặc biệt chú ý đến tab Scheduled Tasks để tìm bất kỳ chương trình nào được lên lịch khởi động và xác minh rằng tất cả các chương trình đáng ngờ hoặc không mong muốn đều bị vô hiệu hóa. Hãy cẩn thận không vô hiệu hóa các tiến trình hệ thống thiết yếu hoặc các mục đã được Microsoft ký số. Nếu không chắc chắn, hãy tìm kiếm tên tệp trên Google hoặc tham khảo VirusTotal trước khi thực hiện hành động.
Sau đó, một lần khởi động lại hệ thống đơn giản sẽ cho thấy liệu các tiến trình bị vô hiệu hóa có gây ra vấn đề hay không. Khi bạn xác định được một tiến trình có vấn đề, bạn có thể xóa vĩnh viễn nó khỏi hệ thống bằng cách nhấp chuột phải vào tiến trình và chọn Delete. Tuy nhiên, lưu ý rằng thao tác này không xóa tệp độc hại (phần mềm độc hại tiềm ẩn). Nó chỉ dừng tiến trình. Một khi bạn phát hiện một tiến trình độc hại, bạn sẽ cần chạy một công cụ loại bỏ phần mềm độc hại thích hợp như Malwarebytes để loại bỏ tận gốc.
3. VirusTotal: Phân tích tệp và URL trực tuyến
VirusTotal là công cụ dễ sử dụng và cơ bản nhất mà bạn nên sử dụng để kiểm tra xem một chương trình đáng ngờ có độc hại hay không. Ngoài việc kiểm tra từng tệp để tìm dấu hiệu độc hại, trang web này còn cho phép bạn kiểm tra URL, mã hash, địa chỉ IP và tên miền so với một cơ sở dữ liệu khổng lồ.
Trang chủ website VirusTotal để tải lên file hoặc URL
Điều này cho phép bạn nhanh chóng kiểm tra xem một tệp hoặc một URL mà một tiến trình trên máy tính của bạn đang giao tiếp có độc hại hay không. Đây cũng là một trong những cách dễ nhất để kiểm tra xem một tệp đã tải xuống có an toàn trước khi sử dụng.
Công cụ này kiểm tra các tệp của bạn với hơn 60 công cụ antivirus khác nhau từ nhiều nhà cung cấp. Vì các chương trình antivirus khác nhau và có thể không phải lúc nào cũng xác định được một tệp độc hại, VirusTotal là một cách tuyệt vời để kiểm tra một tệp với càng nhiều công cụ antivirus càng tốt chỉ trong vài cú nhấp chuột.
Vì là một công cụ trực tuyến, nó cũng độc lập với nền tảng, nghĩa là bạn có thể tải lên một tệp từ bất kỳ thiết bị nào. Điều này tiết kiệm rất nhiều thời gian và công sức, đặc biệt nếu bạn muốn kiểm tra một tệp mà bạn có thể đã tìm thấy trên điện thoại hoặc máy tính bảng của mình. Tuy nhiên, kết quả của nó không mang tính quyết định tuyệt đối, vì bạn sẽ thấy một số công cụ antivirus báo cáo vấn đề, trong khi những công cụ khác bỏ qua. Đó là lý do tại sao tốt nhất nên sử dụng VirusTotal như một phần của hệ thống đa tầng để kiểm tra các phần mềm gián điệp, phần mềm quảng cáo và mã độc tiềm ẩn.
4. Malwarebytes: Chuyên gia diệt Malware và Adware
Malwarebytes là một trong những chương trình chống mã độc và antivirus tốt nhất mà bạn có thể cài đặt miễn phí. Nó thường phát hiện các tệp mà các chương trình antivirus khác bỏ qua, bao gồm cả Windows Security—giải pháp antivirus tích hợp của Microsoft cho Windows.
Malwarebytes đang quét hệ thống Windows để tìm mã độc
Malwarebytes đặc biệt hiệu quả trong việc phát hiện phần mềm quảng cáo (adware). Nó cũng có thể cách ly và loại bỏ phần mềm quảng cáo được tích hợp vào các công cụ của Microsoft như Edge, mà Windows Security có thể bỏ qua. Nó cũng có một bộ công cụ tích hợp cho phép bạn điều chỉnh cài đặt quyền riêng tư của Windows và kiểm soát các ứng dụng khởi động. Nếu bạn chọn đăng ký Malwarebytes trả phí, bạn sẽ nhận được thêm VPN tích hợp và các tùy chọn bảo vệ bổ sung, cũng như tùy chọn bật quét hệ thống theo thời gian thực để phát hiện các mối đe dọa đến.
Rõ ràng, bạn có thể thực hiện tất cả những điều này với Windows Security hoặc bất kỳ phần mềm antivirus nào khác mà bạn đang sử dụng. Tuy nhiên, các bản quét của Malwarebytes có xu hướng sâu hơn và thường bắt được các tệp mà các chương trình antivirus khác có thể bỏ lỡ. Ngoài ra, giao diện của nó dễ điều hướng hơn nhiều nếu bạn không phải là chuyên gia máy tính, đảm bảo mọi người đều có thể dễ dàng nhìn thấy các tệp đáng ngờ và quyết định cách xử lý chúng.
5. Spybot – Search & Destroy: Giải pháp chuyên biệt cho Spyware
Spybot có thể đã hơi lỗi thời ở thời điểm hiện tại, nhưng dù giao diện người dùng có vẻ cũ kỹ, đây vẫn là một công cụ thực sự tiện dụng để tìm và loại bỏ phần mềm quảng cáo (adware) và phần mềm gián điệp (spyware) khỏi máy tính của bạn, vì nó tập trung đặc biệt vào chúng. Spybot cũng đi kèm với một thành phần antivirus bổ sung, nhưng nó không được bao gồm trong phiên bản miễn phí.
Spybot đang thực hiện quét để phát hiện phần mềm gián điệp trên máy tính Windows
Ngay cả khi không có công cụ antivirus của nó, Spybot vẫn là một ứng dụng chống phần mềm gián điệp tiện dụng để có trong tay như một sự bổ sung cho chương trình antivirus hiện có của bạn. Quá trình thiết lập cũng trực quan và cho phép bạn chọn giữa thiết lập công cụ để bảo vệ tự động hoặc tự cấu hình cài đặt.
Các tính năng chính của nó bao gồm phát hiện và loại bỏ phần mềm gián điệp, phần mềm quảng cáo, phần mềm theo dõi, keylogger và các chương trình không mong muốn khác. Phiên bản miễn phí cũng bao gồm tính năng System Immunization, bảo vệ hệ thống của bạn khỏi mã độc bằng cách chặn truy cập vào các trang web được biết là lưu trữ mã độc hoặc phần mềm không mong muốn khác. Nó cũng chặn các cookie theo dõi và plugin trình duyệt được biết là chứa mã độc. Bạn cũng nhận được tiện ích kiểm soát chương trình khởi động và quét rootkit.
Hầu hết các tính năng mạnh mẽ hơn của Spybot đều yêu cầu trả phí. Tuy nhiên, khi bạn sử dụng nó kết hợp với các công cụ khác như Autoruns, Process Explorer và một chương trình antivirus, nó cung cấp đủ khả năng để bảo vệ khá toàn diện ở cấp độ miễn phí.
Phần mềm gián điệp có thể rất tinh vi và việc tìm thấy nó trên hệ thống của bạn, đôi khi ngay cả với các công cụ phù hợp, cũng có thể khó khăn. Tuy nhiên, nếu bạn thực hiện nhiều lần kiểm tra với các công cụ chính xác, chúng sẽ trở nên tương đối dễ phát hiện và thậm chí dễ loại bỏ hơn. Để có kết quả tốt nhất, hãy bắt đầu với Autoruns và Process Explorer để xác định các tiến trình và mục khởi động đáng ngờ. Sau đó, xác nhận bất kỳ tệp đáng ngờ nào với VirusTotal. Cuối cùng, chạy quét hệ thống toàn diện với Malwarebytes và/hoặc Spybot để loại bỏ bất kỳ thứ gì đang ẩn nấp trong nền. Hãy chia sẻ kinh nghiệm của bạn về việc phát hiện và gỡ bỏ phần mềm độc hại trong phần bình luận bên dưới, hoặc tìm hiểu các bài viết khác cùng chủ đề để nâng cao kiến thức bảo mật máy tính của bạn!
